احمد بن ابراهیم بن ابی خالد جزار«ابوجعفر احمد بن ابراهیم بن ابی خالد جزار» معروف به ابن جزار ، پزشک و مورخ مشهور مغربی است. ۱ - معرفی اجمالینخستین گزارش گر زندگی این دانشمند، ابن جلجل است که گزاش او با اندکی کاستی و افزودگی منشا نوشته‌های بعدی شده است. ابن جلجل با این که معاصر ابن جزار بود، تاریخ تولد و وفات او را یاد نکرده و منابع بعدی نیز غالبا متذکر آن نشده‌اند، اما ابن عذاری که حدود ۳ قرن پس از ابن جزار می‌زیسته، تاریخ مرگ او را ضبط کرده است و از آنجا که به اخبار مغرب دسترسی داشته، گفته او دور از اعتبار به نظر نمی‌رسد. به هر حال ابن جزار در قیروان زاده شد. از تاریخ تولد او اطلاعی در دست نیست، اما با توجه به این که در هنگام مرگ کمی بیش از ۸۰ سال از عمر او می‌گذشت، می‌بایست چند سال پیش از ۲۸۹ ق (۹۰۲ م) متولد شده باشد. پدر و عمویش طبیب بودند. ظاهرا او نیز پزشکی را از آنان و احتمالا نزد استادان دیگر آموخت و سپس نزد اسحاق بن سلیمان اسرائیلی ، طبیب مشهور عبیدالله المهدی (۲۹۶ ق- ۳۲۲ ق)، به تکمیل دانش خود پرداخت. بر پایه برخی شواهد تاریخی، می‌توان دریافت که ارتباط ابن جزار با اسحاق بن سلیمان ، فراتر از رابطه شاگردی و استادی بوده است؛ مثلا ابن جزار در کتاب از میان رفته‌اش، «اخبار الدوله»، از اسحاق ابن سلیمان سخنی نقل کرده که از فحوای آن چنین برمی آید که آن دو را دوستی و مصاحبتی در بین بوده است. ابن جزار پیرو یکی از مذاهب تسنن و به احتمال بسیار زیاد مالکی بود. زیرا از یک سو ابن صاعد او را نیکو مذهب شمرده و از سوی دیگر قاضی عیاض مالکی مکرر به نقل از آثار او پرداخته است. افزون بر این‌ها، رواج کامل مذهب مالکی در افریقیه به روزگار ابن جزار و بی اعتنایی او به امیران و خلفای فاطمی شیعی مذهب، که در بیشتر منابع به آن اشاره شده است می‌تواند مؤید این نظر باشد. ابن جزار از ویژگی‌های رفتاری برجسته‌ای برخوردار بود. هیچ گاه با بزرگان و وابستگان دولت انس نگرفت. داستانی از او نقل شده است که بی اعتنایی او را به دولتمردان می‌رساند: فرزند بیمار قاضی نعمان را که از مردان برجسته دستگاه خلافت المعزلدین الله (۳۴۱ ق- ۳۶۵ ق) بود، بی آن که به دیدار بیمار رود، تنها با مشاهده تفسره اش معالجه کرد. چون قاضی نعمان پس از بهبود فرزند، برای وی نامه تشکرآمیزی همراه با چندین جامه و ۳۰۰ دینار زر فرستاد، ابن جزار نپذیرفت و گفت: به خدا هیچ یک از دولتمردان معد (المعز لدین الله) را بر من نعمتی نیست. به گفته یاقوت و صفدی ، داروهایش را به رایگان می‌داد. در هنگام مرگ ثروت هنگفتی شامل پول نقد و کتاب‌های طبی و غیر طبی بسیار از او به جای ماند. ابوحفص عمر بن بریق اندلسی که ۶ ماه نزد وی شاگردی کرده بود، کتاب «زاد المسافر» او را به اندلس برد و از این طریق نام ابن جزار را به آن دیار رسانید. گفته‌اند خود ابن جزار نیز در زمان حیات، قصد سفر به اندلس داشت، اما هرگز بدان اقدام نکرد. ۲ - تالیفاتچنان که از عنوان آثار ابن جزار و نقل قول نویسندگان و دانشمندان بعد از او از آن آثار برمی آید، ابن جزار گذشته از پزشکی که در آن مشهور بود، به ویژه در تاریخ و نیز در مطالعات جغرافیایی و حکمت و فلسفه دستی داشت. کثرت این آثار نشان دهنده آن است که وی زندگی عزلت جویانه و فراغتی را که در سایه ثروت خویش داشت، به خدمت علم و تحریر آثاری ارزشمند درآورده بود: ۱. الاعتماد فی الادویه المفرده در طب . این کتاب را استفانوس سرقسطی به لاتین ترجمه کرد و سپس به یونانی و عبری نیز برگردانده شد. ۲. زادالمسافر فی علاج الامراض یا قوت الحاضر و زاد المسافر : این کتاب مشهورترین اثر ابن جزار در طب است. این کتاب را که در ۷ مقاله و ابواب بسیار تنظیم شده، از مهمترین و قدیمی‌ترین آثار زبان عربی شمرده‌اند که در آن شرح بیماری عشق آمده است. ۳. سیاسه الصبیان و تدبیرهم . کتابی است طبی در ۲۲ باب در تدبیر و طریق نگه داری نوزاد سالم و بیمار. ۴. کتاب فی المعدة و امراضها و مداواتها . ۵. کتاب ابدال العقاقیر . ۶. البغیه یا کتاب فی الادویه المرکبه . ۷. کتاب الخواص فی در طب . ۸. طب الفقراء و المساکین . ۹. طب المشایخ و حفظ صحتهم . ۱۰. کتاب فی فنون الطب العطر . ۱۱. کتاب مداواة النسیان و طرق تقویة الذاکرة . ۱۲. الفرق بین العلل التی تشتبه اسبابها و تختلف اعراضها . ۱۳. کتاب الفصول و البلاغات یا الفصول فی سائر العلوم و البلاغات . ۱۴. رسالة فی اسباب الوفاة . ۱۵. رسالة فی التحذر من اخراج الدم من غیر حاجة . ۱۶. مقالة فی الجذام و اسبابه و علاجه . ۱۷. رسالة فی المقعدة و اوجاعها . ۱۸. کتاب فی نعت الاسباب المولده للوباء فی مصر و طریق الحیله فی دفع ذلک و علاج مایتخوف منه. ۱۹. رساله فی النوم و الیقظه . ۲۰. مغازی افریقیا فی فتوحات العرب لتونس. ۳ - منبعنرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور). |